Artvin'in Gizemli Kokusu: Katran Yoncası (Bituminaria bituminosa)

Artvin'in Ardanuç ilçesinin kendine has florasında, özellikle kıraç yamaçlarda ve orman kenarlarında, yaz aylarında kendine özgü katran benzeri kokusu ve dikkat çekici mor çiçekleriyle karşılaşabileceğiniz ilginç bir bitkiyle tanışın: Katran Yoncası, bilimsel adıyla Bituminaria bituminosa (L.) C.H. Stirt. Baklagiller (Fabaceae) ailesinin bu aromatik üyesi, hem sıra dışı kokusu hem de geleneksel kullanımlarıyla yöre halkının dikkatini çeken bir bitkidir. Gelin, Artvin'in bu gizemli kokulusunun sırlarını ve büyüleyici dünyasını keşfedelim.

Habitatın Kurak ve Güneşli Kucağı:

Katran Yoncası, genellikle kurak ve güneşli ortamları tercih eden bir bitkidir. Kıraç yamaçlarda, kayalık arazilerde, orman kenarlarında ve kuru çayırlıklarda doğal olarak yetişir. Farklı toprak tiplerine adapte olabilen bu çok yıllık bitki, iyi drene edilmiş toprakları sever. Güney Avrupa, Kuzey Afrika ve Batı Asya'da yayılış gösterir. Türkiye'de ise özellikle Karadeniz Bölgesi'nin iç kesimlerinde, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde, Artvin'in Ardanuç ilçesinin de içinde bulunduğu kıraç ve güneşli bölgelerde sıklıkla rastlanır.

Morfolojik Bir Mor Güzellik:

Bituminaria bituminosa, çok yıllık, otsu bir bitkidir. Dik veya yükselici, genellikle 30 ila 80 cm arasında bir yüksekliğe ulaşabilen gövdelere sahiptir. Gövdesi tüylü ve dallıdır. Yaprakları üç yaprakçıktan oluşur ve uzun saplıdır. Yaprakçıklar oval veya elips şeklinde, kenarları dişli ve tüylüdür. Çiçekleri, gövdenin üst kısmında yoğun, küresel veya oval başaklar halinde çok sayıda açar. Çiçekler tipik baklagil çiçeği yapısına sahiptir ve genellikle koyu mor veya menekşe rengindedir. Çiçeklenme dönemi genellikle Haziran'dan Ağustos'a kadar sürer. Meyveleri, kısa ve tüylü baklalardır ve her bir bakla birkaç tohum içerir. Bitkinin tüm kısımları, özellikle ezildiğinde belirgin bir katran veya zift benzeri koku yayar.

Yetişme Döngüsü: Yazın Mor Kokusu:

Katran Yoncası, tohumla çoğalır. Tohumlar yaz sonunda olgunlaşır ve çevreye yayılır. Çimlenme genellikle ilkbaharda gerçekleşir. Kurak ve güneşli ortamlara iyi adapte olmuştur. Derin kök sistemi sayesinde kuraklığa dayanıklıdır. Yaz aylarında gösterişli mor çiçek başaklarıyla dikkat çeker ve kendine özgü kokusuyla çevresini sarar. Kış aylarını toprak altındaki kökleri sayesinde geçirir ve ilkbaharda yeniden sürgün verir.

Cins Adının Katran Esintisi:

Bituminaria cinsi, Latince'deki "bitumen" kelimesinden türetilmiştir. Bu kelime "katran" veya "zift" anlamına gelir ve cinsin bazı türlerinin, özellikle Bituminaria bituminosa'nın belirgin katran benzeri kokusuna atıfta bulunur. "Bituminosa" tür adı da aynı şekilde Latince kökenlidir ve "katranlı", "ziftli" anlamına gelir, bu da türün karakteristik kokusunu vurgular. "Katran yoncası" şeklindeki yerel ad da doğrudan bu belirgin kokuyu ve bitkinin yonca benzeri yapraklarını yansıtır.

Artvin'in Kokulu Hazinesi: Yerel Adları:

Bituminaria bituminosa, Artvin'in Ardanuç yöresinde ve diğer bölgelerde genellikle katran yoncası adıyla bilinir. Yöresel olarak, kokusu nedeniyle zift otu, katran otu veya mor çiçekleri nedeniyle mor yonca gibi isimlerle de anılabilir. Ancak "katran yoncası" ismi, türün en belirgin özelliğini vurgulaması açısından en doğru ve yaygın kullanılan adlandırmadır.

Bilinmesi Gereken Diğer Önemli Bilgiler:

• Kendine Özgü Koku: Bitkinin tüm kısımları, özellikle ezildiğinde belirgin bir katran veya zift benzeri koku yayar. Bu koku, içerdiği bazı uçucu bileşiklerden kaynaklanır.
• Baklagil Ailesi Üyesi: Yonca benzeri yaprakları ve çiçek yapısıyla baklagiller ailesine aittir ve bu nedenle toprağı azot açısından zenginleştirebilir.
• Böcek Çekici: Mor çiçekleri, arılar ve diğer polinatör böcekler için çekici bir nektar kaynağıdır.
• Geleneksel Kullanımlar (Dikkatli Olunmalı): Bazı yörelerde yaprakları ve tohumları geleneksel tıpta kullanılmıştır. Ancak içerdiği bazı bileşikler nedeniyle dikkatli olunmalı ve uzman tavsiyesi olmadan kullanılmamalıdır.
• Hayvan Yemi Olarak Kullanımı (Dikkatli Olunmalı): Bazı hayvanlar tarafından otlanabilir ancak yoğun tüketimi hayvanlar için zararlı olabilir.

Sonuç:

Katran Yoncası (Bituminaria bituminosa), Artvin'in Ardanuç ilçesinin kendine has florasında, kendine özgü katran benzeri kokusu ve gösterişli mor çiçekleriyle dikkat çeken ilginç bir baklagildir. Bu aromatik bitki, yörenin kurak ve güneşli ortamlarına uyum sağlamış, hem sıra dışı kokusu hem de potansiyel kullanımlarıyla doğanın ilginç bir armağanıdır. Eğer yolunuz bir gün Ardanuç'a düşerse, bu gizemli kokulu bitkiyi tanıma fırsatını kaçırmayın. Ancak kullanmadan önce potansiyel etkileri konusunda bilgi sahibi olmak önemlidir.

Kaynakça:

• Davis, P. H. (Ed.). (1970). Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Vol. 3). Edinburgh University Press.
• Türkiye Bitkileri Listesi (TÜBİTAK BİS). (Çevrimiçi: [Geçersiz URL kaldırıldı]
• Çeşitli etnobotanik ve botanik kaynakları (özellikle Karadeniz Bölgesi florası üzerine).
• Avrupa ve Batı Asya florası üzerine kaynaklar.